อาข่ากับความเชื่อเรื่องการกิน

มารยาท ความเชื่อ และข้อเท็จจริงเกี่ยวกับการรับประทานเนื้อสุนัขของคนอ่าข่า

    หากศึกษาวิถีเกี่ยวกับอาหารการกินของคนเอเชีย ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน มีหลายชนชาติที่รับประทานเนื้อสุนัขเป็นอาหาร เช่น ชนชาติจีนนิยมเอาเนื้อสุนัขมาตุ๋นยาสมุนไพร เพราะเชื่อว่าบำรุงร่างกาย คนชนชาติเวียดนาม นิยมกินเนื้อสุนัข โดยเฉพาะในฤดูหนาวเพราะเชื่อว่าทำให้ร่ากายอบอุ่น ในปัจจุบันที่กรุงฮานอย ประเทศเวียดนามมีภัตตาคารอาหารเนื้อสุนัขจำนวนมากและเป็นที่ยอมรับในสังคมเวียตนาม

เมื่อพิจารณามองความต่างในด้านวัฒนธรรม คนไทยนิยมกินหมูเป็นอาหาร ปรุงทั้งลาบ ลู่ แกง ต้ม ทอด ฯลฯ เป็นเรื่องปกติสำหรับคนไทยที่พบเจอกับอาหารที่มีหมูเป็นองค์ประกอบเพราะสังคมไทยเป็นสังคมกินหมูและยอมรับแต่หมูในสังคมมุสลิมนั่นเป็นเรื่องแปลกและบาปอย่างมหันต์ เพราะสังคมมุสลิมไม่รับประทานเนื้อหมู เช่นเดียวกันในสังคมผู้ที่นับถือฮินดู นับถือวัวที่เปรียบเสมือนแม่บังเกิดเกล้า จึงไม่รับประทานเนื้อวัว

ดังนั้น สังคมและศาสนาอิสลามห้ามไม่ให้รับประทานหมู และฮินดูไม่รับประทานเนื้อวัว ไม่ใช่เป็นเรื่องแปลก อีกเช่นกัน การที่คนอ่าข่า คนจีน (บางกลุ่ม) หรือคนเวียดนามที่รับประทานสุนัขก็ไม่ใช่เรื่องแปลก เพราะการเป็นสังคมมีกฎกติกา ความเชื่อเฉพาะ ซึ่งเป็นข้อห้าม หรือข้อปฏิบัติตามที่สังคมให้กระทำหรือให้ละเว้น ปฏิบัติกันมาจนกลายเป็นวัฒนธรรม ค่านิยมและความเชื่อ การไม่เคารพวัฒนธรรมที่หลากหลายและเอาความต่างทางวัฒนธรรมมาล้อเลียน ดูหมิ่น หรือกดขี่ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ โดยไม่ได้ศึกษาให้เข้าใจอย่างถ่องแท้ นั่นยอมเกิดปัญหาอย่างแน่นอน เพราะฉนั้นจะกลายเป็นปัญหาอคติเชิงชาติพันธุ์ไป

   อารมณ์ ความรู้สึกเกี่ยวกับอคติเชิงชาติพันธุ์ในลักษณะนี้คนอ่าข่าเข้าใจเป็นอย่างดี เพราะนั่นคือความเจ็บปวด ความอับอาย ความแค้น ถูกสังคมมองด้วยสายตาที่ไม่เป็นมิตร และการถูกปฏิบัติอย่างคนไร้ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ เพียงเพราะคนอ่าข่ารับประทานเนื้อสุนัขเท่านั้นเอง ความผิดพลาดในด้านข้อมูล นำมาสู่การกดขี่เชิงชาติพันธุ์เกี่ยวกับอ่าข่าเกิดขึ้นในประเทศไทย ช่วงปี พ.ศ. ๒๔๙๒ – ๒๕๑๐ มีนักคิดนักเขียนได้ขึ้นไปรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับอ่าข่า และได้นำข้อมูลเสนอสู่สายตาสาธารณะชน จะด้วยเจตนาเพื่อประการใดก็ตาม แต่การเสนอข่าวเกี่ยวกับอ่าข่ามีความผิดพลาดในด้านข้อมูลเกิดขึ้นอย่างมากมาย และคนอ่าข่ากลายเป็นคนแปลกในสังคมไทยตั้งแต่บัดนั้นจนถึงปัจจุบัน เนื่องจากข้อมูลเหล่านั้นไม่ได้ผ่านกระบวนการศึกษาข้อมูลที่ดีพอ การศึกษาข้อมูลของอ่าข่าในช่วงดังกล่าว

   เป็นไปได้อย่างยิ่งว่า เป็นการศึกษาข้อมูลที่ไม่ได้ครบคลุมหลายพื้นที่ และมีปัญหาการสื่อสารด้านภาษา นักเขียนร่วมสมัยที่เขียนข้อมูลอ่าข่า ไม่ว่าจะเป็นบุญช่วย ศรีสวัสดิ์ ที่เสนอในหนังสือ ๓๐ ชาติในเชียงราย, ชาวเขาในประเทศไทย หรือนักเขียนรุ่นหลัง อย่างปิยพงษ์ ในหนังสือบาดใจคนอ่าข่า “ เรื่องลับอีก้อ “ มีความผิดพลาดในด้านข้อมูลเกิดขึ้นอย่างมากมาย และที่สำคัญข้อมูลทั้งหมดเขียนในเขตอำเภอแม่สรวย แม่สาย และอำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย จะสังเกตได้ว่ารูปภาพเกือบทั้งหมดเป็นของกลุ่มอู่โล้อ่าข่า การศึกษากลุ่มอ่าข่า จึงกระจุกอยู่แต่เฉพาะอำเภอดังกล่าวข้างต้น และเน้นข้อมูลเขตอำเภอแม่จัน ซึ่งไม่ได้ไปไกลเกินบ้านแสนใจ เหตุผลเพราะในด้านความปลอดภัย จึงไม่สามารถเข้าไปพื้นที่ข้างในได้ เนื่องจากเป็นเขตอิทธิพลของชนกลุ่มต่างๆ อาจทำให้กระบวนการศึกษาข้อมูลมีปัญหาและขาดความน่าเชื่อถือ อย่างไรก็ตามจากการเผยแพร่ตามช่องทางสื่อต่าง ๆ มากมาย โดยไม่ได้ผ่านกระบวนการวิเคราะห์ข้อมูลถึงความถูกต้องและความน่าเชื่อถือ ชนเผ่าอ่าข่ากลายเป็นคนแปลก แตกแยกจากสังคมไทยเพราะความเกินจริงของข้อมูล

       ย้อนกลับมาเกี่ยวกับวิถีการรับประทานอาหารของคนอ่าข่า   โดยเฉพาะในเรื่องของการรับประทานสุนัข ตามสุภาษิตที่คนอ่าข่ากล่าวไว้ว่า

“หากบ้านไหนสมบูรณ์ไปด้วยเนื้อ ก็เพราะความขยันของพ่อบ้าน แต่หากบ้านไหนอุดมไปด้วยพืชผักสีเขียว ก็เพราะแม่บ้านเก่ง”  

สุภาษิตบทนี้ของคนอ่าข่า ได้แบ่งถึงหน้าที่ของผู้หญิงและผู้ชายอย่างชัดเจน นั่นคือผู้ชายล่าสัตว์ป่าและผู้หญิงหาพืชผักสีเขียว การล่าสัตว์ป่าแต่ละครั้งของคนอ่าข่าขาดไม่ได้คือสุนัข และเมื่อมีการล่าสัตว์เกิดขึ้นครั้งใด หรือที่เรียกเป็นภาษาอ่าข่าว่า “ส่า แท-เออ”   จะมีการแบ่งออกเป็น ๒ กลุ่ม   นั่นคือกลุ่มมีอาวุธปืนหรือหน้าไม้ กับไม่มีหน้าไม้และอาวุธปืน สำหรับกลุ่มที่มีอาวุธปืนหรือหน้าไม้จะไปซุ่มรอตามทางที่คาดว่าสัตว์ป่าจะวิ่งออกมา ส่วนกลุ่มที่ไม่มีอาวุธปืน ก็จะวิ่งไล่พร้อมกับสุนัข เพื่อให้สัตว์ป่าเกิดตกใจและวิ่งหนีไปหากลุ่มที่มีอาวุธ อ่าข่าเรียกกลุ่มที่วิ่งไล่สัตว์ป่านี้ว่า “ส่า เตอง แต่ – เออ” และเมื่อได้สัตว์ป่าไม่ว่าจะเป็นหมู่ป่า เก้ง กวาง หรืออื่นๆ จะต้องแบ่งเนื้อให้กับผู้ล่าสัตว์ป่า และแบ่งให้กับสุนัข (เจ้าของสุนัขรับ ) เปรียบเสมือนคน ๆ หนึ่ง เมื่อกลับไปถึงบ้านเจ้าของบ้านก็จะทำกับข้าวและแบ่งเนื้อสัตว์ป่าให้สุนัขกิน

จากตำนานการเล่าขาน เรื่องอ่าข่าที่เลี้ยงสุนัขเป็นส่วนหนึ่ง นอกจากนั้นยังมีเรื่องเชื่อหรือการประกอบพิธีกรรม โดยใช้สุนัขเป็นองค์ประกอบ ตามความเชื่อของคนอ่าข่า สุนัขเป็นสัตว์ที่ซื่อสัตย์ ปกป้องเจ้าของ จากความเชื่อนี้คือส่วนสำคัญที่คนอ่าข่านำสุนัขเป็นองค์ประกอบในการประกอบพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์ ดังนี้

จากตำนานการเล่าขาน เรื่องอ่าข่าที่เลี้ยงสุนัขเป็นส่วนหนึ่ง นอกจากนั้นยังมีเรื่องเชื่อหรือการประกอบพิธีกรรม โดยใช้สุนัขเป็นองค์ประกอบ ตามความเชื่อของคนอ่าข่า สุนัขเป็นสัตว์ที่ซื่อสัตย์ ปกป้องเจ้าของ จากความเชื่อนี้คือส่วนสำคัญที่คนอ่าข่านำสุนัขเป็นองค์ประกอบในการประกอบพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์ ดังนี้

            ๑) เจ้อ ขื่อ ตี่-เออ การสร้างบ้านในพื้นที่ใหม่ มีความจำเป็นอย่างยิ่งที่ต้องประกอบพิธีกรรม เจ้อ ขื่อ ตี่-เออ  ตามความเชื่อของคนอ่าข่าสุนัขเป็นสัตว์ที่ปกป้องเจ้าของและส่งสัญญาณให้เจ้าของได้รับทราบถึงภัยอันตรายที่จะเกิดขึ้น  ตลอดถึงการต่อสู้ของสุนัขทำให้สิ่งชั่วร้ายไม่กล้าเข้ามาในบริเวณบ้านและทำร้ายผู้คนในบ้าน   การสร้างบ้านในพื้นที่ใหม่ ซึ่งไม่แน่ใจว่าเป็นพื้นที่ดีหรือไม่ อาจมีสิ่งไม่ดีสิงสถิตอยู่ ทั้งเรื่องผีชั่ว หรือโรคภัยไข้เจ็บ   คนอ่าข่าจึงมีการใช้สุนัขเป็นองค์ประกอบในการสะกดสิ่งไม่ดีไม่ให้มาทำร้ายครอบครัวที่ไปสร้างบ้านในบริเวณนั้น   เมื่อเริ่มขุดหลุมเพื่อฝังเสา  ชาวอ่าข่าก็จะนำสุนัขมาทำพิธีในบริเวณพื้นที่สร้างบ้านใหม่   ตามความเชื่อของคนอ่าข่าที่ว่า “ การประกาศความเป็นชายชาตรี คือการสร้างจั่วบ้านได้” เช่นกันการประกาศการมีชัยเหนือสิ่งชั่วร้ายในกาสร้างบ้านในพื้นที่ใหม่ นั่นคือการประกอบพิธีกรรม เจ้อ ขื่อ ตี่-เออ นั่นเอง

             ๒) ล่า ตู่ เป่อ-เออ   คือพิธีกรรมเรียกขวัญอย่างหนึ่ง ตามความเชื่อของคนอ่าข่า ในร่างกายมนุษย์เราไม่ได้มีเพียงเนื้อหนัง หรือที่คนอ่าข่าเรียกว่า “ม้อ โตว” เท่านั้น แต่จะมีวิญญาณสถิตอยู่ อ่าข่าเรียกว่า “ สะ ล้า” ทั้งม้อโตว และ สะล้ามีส่วนสัมพันธ์กัน กล่าวคือร่างกายจะไม่สบาย หากสะล้าตกใจ และเมื่อร่างกายขาดลมหายใจ สะล้า ก็จะออกจากร่างกายไปหาอะเผ่วอะผี่ นั่นหมายถึงการตายของคนอ่าข่า   อ่าข่ามีความเชื่อหลังความตายว่าจะไม่สูญหายไป แต่ชีวิตจะเวียนว่ายตายเกิด เมื่อตายไปแล้วจะกลับไปหาอะเผ่วอะผี่ และเมื่อถึงเวลาก็จะกลับมาเกิดบนโลกมนุษย์อีก   เมื่อเด็กเกิดออกมา    หากมีรอยแผลเป็นหรือมีใบหน้าคล้ายกับบุคคลใด คนอ่าข่าเชื่อว่าคนนั้นกลับชาติมาเกิดใหม่ 

พิธีกรรม ล่า ตู่ เป่อ –เออ เป็นพิธีกรรมเกี่ยวกับขวัญของคน   เมื่อไปพบเจอเหตุการณ์ที่สร้างความตกใจ อ่าข่าเชื่อว่าสะล้าจะหนีออกจากร่างกายคน ทำให้คนนั้นเกิดไม่สบาย ตกใจง่าย กินข้าวไม่อร่อย เป็นต้น   เมื่อเป็นเช่นนี้ก็ไปหาร่างทรง หรือที่คนอ่าข่าเรียกว่า “ยี่พ่า” แล้วให้ทำนาย   หากในชุมชนใดไม่มียี่พา ก็ให้ไปหา “พิ้มา” หมอสวดพิธีกรรมชาวอ่าข่า ให้ทำพิธีกรรมทายเสี่ยง เรียกเป็นภาษาอ่าข่าว่า “ แช้ สี่ ชิ-เออ” และหากทำนายว่าขวัญหนีออก ให้ประกอบพิธีกรรม ล่า ตู่ เป่อ-เออ ต้องกลับบ้านไปเตรียมองค์ประกอบตามคำแนะนำของพิ้มาหรือยี่พา 

การประกอบพิธีกรรมล่า ตู่ เป่อ –เออ มีหลายระดับ ซึ่งแต่ละระดับดูจากอาการของคนที่ไม่สบายว่าเป็นหนักหรือเบา (ตามคำทำนาย)   หากไม่สบายมาก ก็จะใช้ห่าน หรือ “ห่า กู้”และหมูหรือสุนัข และถ้าเป็นกลางก็สามารถใช้หมูหรือสุนัขอย่างใดอย่างหนึ่ง หรือใช้ทั้งสองอย่างคู่กันก็ได้   การประกอบพิธีกรรมล่า ตู่ เป่อ-เออ ทำหนึ่งวัน สามารถเลือกช่วงได้ระหว่างเช้า กับเย็น โดยมีองค์ประกอบดังนี้ ๑) เหล้า (ไม่ใช่สุรากลั่น แต่เป็นน้ำที่เอามาจาก จี้ ปา จี้ จู )   ๒) ขิงกับชา ๓) กู่ชิกับเกลือ   ๔) อี้จู่อี้เซาะ หรือน้ำบริสุทธิ์จากบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์   ๕) ไข่กับข้าวต้ม หรือที่อ่าข่าเรียกว่า “ห่อเซาะ” และ ๖) ห่าน หมู สุนัข (ฆ่าก่อน ) อย่างใดอย่างหนึ่ง หรือทั้งหมด   เมื่อองค์ประกอบพิธีกรรมครบแล้ว พิ้มาก็นำองค์ประกอบเหล่านี้ไปใต้ถุนบ้าน ไปเสาแรกที่ขุดตอนสร้างบ้าน แล้วพิ้มาก็สวดจนจบ จากนั้นก็นำห่าน หมู สุนัข ที่ใช้เป็นองค์ประกอบไปชำแหละแล้วประกอบปรุงเป็นอาหารกันกิน 

๓) ภู แห่ แง-เออ การที่สัตว์ป่าเข้ามาในชุมชน คนอ่าข่าถือว่าจะมีสิ่งไม่ดีเกิดขึ้นในชุมชน และถือว่าสัตว์ป่าพบสิ่งไม่ดี จึงเร่งรีบทำให้หลงเข้ามาในชุมชน เพราะปกติสัตว์ป่าจะไม่เข้ามาในชุมชน การเข้ามาจึงผิดปกติ   เรื่องอาเพศจะตามมา  ธรรมชาติของสัตว์ป่าทุกชนิดจะกลัวคน จะไม่อยู่ในที่คนพลุกพล่าน เมื่อสัตว์ป่า เช่น กวาง   เปี๊ยะฮี้ (เป็นสัตว์ป่าอยู่ในตระกูลแมวป่า ) เข้ามาในชุมชน   ผู้พบเห็นดังกล่าวจะต้องนำเรื่องไปบอกผู้เฒ่าหรือผู้นำตำแหน่งทางวัฒนธรรมของคนอ่าข่า   จากนั้นผู้อาวุโสจะไปบ้าน โจ่วมา (ผู้นำประกอบพิธีกรรมประจำหมู่บ้าน) และให้เตรียมองค์ประกอบดังนี้ ๑) หมูหรือสุนัขอย่างใดอย่างหนึ่ง   ๒) เตาถ่าน หรือที่คนอ่าข่าเรียกว่า “ห่าแล้” ๓) ปลาย ข้าวสารผสมแกลบอ่อน ๔) เงินแถบ ๑ เหรียญ ๕) ไก่ (ถ้าใช้ไก่ตัวผู้ต้องเป็นสีขาว ไก่ตัวเมียสีดำ) ๖) น้ำจากบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ และ ๗) เหล้า ( เหล้าจา จี้ ปา จี้ จู)   เมื่อองค์ประกอบครบแล้ว ก็ไปที่ประตูหมู่บ้าน ในทิศตะวันออก หรือที่คนอ่าข่าเรียกว่า “ โดว แห่” พอไปถึงประตูหมูบ้าน ก็จะมีการฆ่าหมูหรือสุนัข   จากนั้นก็วางองค์ประกอบทั้งหมดไว้กับพื้นแล้วพี้มาก็ยืนสวดที่นั่น   การทำพิธีกรรมนี้ หากชุมชนใดไม่มีพิ้มา ก็จะไปเชิญพี้มาจากหมู่บ้านอื่น ๆ มาสวด แต่การมาสวดของพี้มาในพิธีกรรมนี้จะต่างจากพิธีกรรมทั่วไป   นั่นคือจะไม่เอาหอก หรือที่คนอ่าข่าเรียกว่า “กึ่ง” มา   เพราะการเอากึ่งมานั่นหมายถึงมีการล้มควาย ซึ่งการล้มควายโดยใช้หอกจะเกิดขึ้นเพียงกรณีเดียวนั้นคืองานศพเท่านั้น

เมื่อพิ้มาสวดเสร็จแล้ว ผู้ไปร่วมในพิธีกรรมก็จะช่วยกันเอาองค์ประกอบมาประกอบเป็นอาหารกินกันในบริเวณประตูหมู่บ้านนี้ 

          ๔)   ขื่อ บา โคว๊ ทอ-เออ   คนอ่าข่าอาศัยอยู่บนภูเขา ห่างไกลความเจริญ ไม่มีโรงพยาบาล หรือเจ้าหน้าที่ของรัฐดูแล ย่อมมีโอกาสในการเสี่ยงจากอันตรายต่างๆมากกมาย อันตรายที่เกิดจากสัตว์ป่า ขโมย โจร การปล้น หรือแม้กระทั่งเกิดโรคภัยไข้เจ็บ เมื่อเกิดเหตุการณ์ใดขึ้นมานั่นหมายถึงความสูญเสียของคนบนภูเขาอย่างเช่นคนอ่าข่า    เป็นเหตุให้มีการแสดงออกมาในรูปแบบพิธีกรรมตามความเชื่อ

                พิธีกรรม ขื่อ บา โคว๊ ทอ-เออ เป็นหนึ่งในพิธีกรรมที่สร้างขวัญและกำลังให้กับคนอ่าข่า ให้มีแรงใจต่อสู้กับสิ่งไม่ดีต่างๆ  ก่อนถึงหมู่บ้านอ่าข่า ที่ตั้งไว้ในบริเวณเชิงดอย หรือภูเขา ทางทิศตะวันออกและทิศตะวันตกของหมู่บ้าน มีศาสนสถานที่สำคัญ นั้นคือประตูหมู่บ้าน หรือเรียกเป็นภาษาอ่าข่าว่า “ล่อขึ่ง” และบางหมู่บ้านอาจพบหัวสุนัขตากแห้งไว้ที่ซุ้มที่สร้างไว้ใกล้ ๆ ประตูหมู่บ้าน  ซึ่งหัวสุนัขที่วางไว้ได้ผ่านพิธีกรรมศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อของคนอ่าข่า การตากหัวสุนัขไว้บนซุ้มประตูหมู่บ้าน    อาจสร้างความแปลกประหลาดกับคนที่เข้าไปเที่ยวบ้านคนอ่าข่า    แต่สำหรับคนอ่าข่าแล้ว  ซุ้มและหัวสุนัขนั่นคือสัญลักษณ์ของความสูญเสียที่เกิดขึ้น

              พิธีกรรมนี้จะไม่เกิดขึ้นทุกชุมชน การประกอบพิธีกรรมนี้จะเกิดขึ้นก็ต่อเมื่อมีโรคภัยไข้เจ็บ เช่น ไก่ล้มตายจำนวนมากโดยไม่ทราบสาเหตุ หมูตายเป็นเบือ คนตายในระยะถี่ ๆ หรือคนในชุมชนเป็นโรค “อ้า สี่ โตว่ มา” จะประกอบพิธีกรรมทันที  สำหรับองค์ประกอบในการประกอบพิธีกรรมมีดังนี้ ๑) สุนัข ๒) เตาถ่าน ๓) ปลาย ข้าวสารผสมแกลบอ่อน ๔) เงินแถบ ๑ เหรียญ ๕) ไก่ (ถ้าใช้ไก่ตัวผู้ต้องเป็นสีขาว ไก่ตัวเมียสีดำ) ๖) น้ำจากบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์และ ๗) เหล้า (เหล้าจา จี้ ปา จี้ จู)   เมื่อองค์ประกอบครบก็ไปหา “ แม้ เพ้อง”(พืชชนิดหนึ่ง)มาชักใยยาวๆแลพันรอบหมู่บ้าน เชื่อว่าการมีเชือกแมเพ้อง จะป้องกันอันตรายต่าง ๆ ที่จะเข้ามาในชุมชนได้ สิ่งชั่วร้ายข้ามแม่เพ้องไม่ได้   จากนั้นก็สร้างซุ้มและฆ่าสุนัขและเอาส่วนหัวมาตากแห้งบนซุ้มนั้น

     ความเชื่อของคนอ่าข่ากับการเอาหัวสุนัขไปตากไว้บนซุ้มนั่นคือสิ่งชั่วร้ายจะตกใจกลัวหัวสุนัขและจะไม่กล้าเข้ามารังครวาญผู้คนในชุมชน   ตลอดถึงมีความเชื่อว่าวิญญาณสุนัขจะขับไล่ความชั่วร้ายไม่ให้เข้ามาทำร้อยผู้คนในชุมชน

ขอบคุณข้อมูลทั้งหมดจาก โครงการพิพิธภัณฑ์ชนเผ่าออนไลน์